Geologia Pienin

  • Drukuj
Szczegóły
Kategoria: Pieniny

    W porównaniu do innych obszarów Karpat Zachodnich Pieniny wyodrębniają się niepowtarzalnym krajobrazem.Każdego, kto zwiedza Pieniny zadziwiają: przełom Dunajca tworzącego skalny kanion, wysokie poszarpane turnie Trzech Koron, pionowa zerwa Sokolicy, malownicze skalne wąwozy rozcinające stoki łagodnych górskich grzbietów, czy regularne stożkowe szczyty górskie. Różnorodność lokalnych krajobrazów i form rzeźby terenu, typów podłoża skalnego, spotykanych biocenoz oraz gatunków roślin i zwierząt, zaskakuje nawet doświadczonego krajoznawcę.


    Budowa geologiczna i historia powstania pierwotnego krajobrazu Pienin są wyjątkowo skomplikowane i mimo licznych *** prowadzonych od ponad 100 lat nie zostały jeszcze do końca wyjaśnione. Wyniki tych *** - stale jeszcze kontynuowanych - przyniosły jednak wiele niezwykle interesujących odkryć i wyjaśniły szereg problemów dotyczących geologii, nie tylko Pienin aletakże całych Karpat. Poniżej przedstawiony został jedynie zarys najważniejszych zagadnień niezbędny do zrozumienia genezy różnorodnych krajobrazów, form rzeźby, typów skał i innych elementów przyrody, z którymi spotkamy się podczas zwiedzania. Pieniński pas skałkowy tworzą głównie skały osadowe wieku jurajskiego i kredowego. W wyniku ruchów górotwórczych warstwy te zostały silnie sfałdowane w górnej kredzie, następnie pokryte nowymi osadami morskimi, a po ponownym wypiętrzeniu w kolejnych fazach ruchów tektonicznych w trzeciorzędzie podlegały procesom erozji wód płynących. Najstarsze utwary geologiczne dolomity i wapienie), stwierdzone jedynie w okolicy Haligowiec na Słowacji, pochodzą z triasu, kiedy cały omawiany obszar znajdował się w Oceanie Tetydy. Pieniński pas skałkowy zbudowany jest głównie z warstw skał osadowych powstałych w morzu okresu jurajskiego i kredowego sprzed około 200-100 milionów lat. Powstawały one w obszarze zapadliskowego (geosynklinalnego) basenu morskiego zwanego skałkowym lub pienińskim. W jego obszarze w zależności od głębokości i warunków sedymentacji wyróżnianych jest 6 równoległych stref lub serii osadów: czorsztyńska, czertezicka, niedzicka, pienińska i haligowiecka. Ich nazwy pochodzą od rejonów, w których osady te najliczniej występują. Skały osadowe budujące pieniński pas skałkowy są bardzo zróżnicowane pod względem twardości i odporności na wietrzenie. Jest to jedna z głównych przyczyn szczególnie urozmaiconej rzeźby. Swój malowniczy charakter zawdzięcza pieniński krajobraz także różnorodnej kolorystyce skał: od białych, szarych, kremowych, różowych, jasnobrązowych, poprzez czerwone, niebieskie, zielone, aż po ciemnosine, brunatne i niemal zupełnie czarne. Do najstarszych osadów z przełomu górnej i środkowej jury (górny lias i niższy dogger) należą plamiste margle i wapienie ze skorupami amonitów. W serii czorsztyńskiej zalegają nad nimi łupki ilaste koloru czerwonego lub ciemnobrunatnego z licznymi skorupami małży Posidonia alpina, od których otrzymały nazwę łupków posidoniowych. W warstwach nadposidoniowych, które odłożyły się w postaci jasnobrązowych i czarnoplamistych wapieni, częste są także szkielety belemnitów i amonitów. Osady te można obserwować głównie na zboczach wzniesień (np. na północnym zboczu Trzech Koron i na prawym zboczu Wąwozu Sobczańskiego) oraz na przełęczach (np. na przełęczy Sosnów pod Sokolicą), nie tworzą one natomiast skałek pienińskich. W jurze środkowej (dogger) osadziły się warstwy białych, a nad nimi czerwonych, zabarwionych związkami żelaza, wapieni krynoidowych, zawierających szkielety liliowców (Crinoidea). Ponad tymi utworami zalegają czerwone bulaste wapienie czorsztyńskie z licznymi skorupami amonitów i belemnitów. Najbardziej typowe dla serii czorsztyńskiej są wapienie kalpionellowe, brachiopodowe i muszlowce amonitowe, które osadziły się z końcem jury. Te ostatnie o barwie czerwonej lub białożółtej zawierają mnóstwo szczątków skorup amonitów, aptychów, belemnitów, ramienionogów, ślimaków i małży. Z muszlowców zbudowana jest Skałk Rogoźnicka znajdująca się niedaleko Nowego Targu. Z końcem okresu Jurajskiego i na początku kredowego tworzyły się znowu wapienie białe oraz kolorowe (różowe, zielone, czerwone) wapienie krynoidowe i amonitowe. Z różnych typów wapieni krynoidowych zbudowane jest np. wzgórze zamkowe w Czorsztynie. W głębszych częściach basenu morskiego w strefie pienińskiej, nad marglami i wapieniami środkowej jury, osadziły się skały krzemionkowe koloru zielonego i czerwonego, nazywane radiolarytami od budujących je skorupek drobnych pierwotniaków - promienic (Radiolaria). Ponad nimi na przełomie jury i kredy powstawały grube warstwy twardych i bardzo odpornych na wietrzenie wapieni rogowcowych utworzonych z krzemionki pochodzącej z rozpuszczonych skorupek promienic. Mają one zabarwienie białe, jasnoszare, rzadziej plamiste i są zwykle wyraźnie uwarstwione. Zbudowana jest z nich najpiękniejsza część Pienin w rejonie przełomu Dunajca ze szczytami Sokolicy. Trzech Koron, Hukowej Skały, Białej Skały. Nowej Góry i Macelowej Góry. W okresie środkowej kredy tworzyły się tzw, margle globotrunkanowe o różnych barwach - czarnej, zielonej, czerwonej, ceglastej i wiśniowej, zawierające liczne skorupki otwornic z rodzaju Globotruncana. W centralnej części morskiego basenu sedymerdacyjnego, znajdowała się strefa przejściowa. Osadziły się w niej utwory serii czertezickiej, niedzickiej i braniskiej mające dużo podobieństw do sąsiadującej od północy serii czorsztyńskiej i od południa pienińskiej. W górnej kredzie miały miejsce silne ruchy górotwórcze. W wyniku nacisku krystalicznego trzonu Karpat Wewnętrznych od południa, pas skałkowy został wydźwignięty ponad poziom morza. Jednostki skałkowe uległy sfałdowaniu i nasunęły się na siebie tworząc płaszczowinową strukturę. Po zakończeniu tej fazy ruchów górotwórczych pas skałkowy na przełomie okresów kredy i trzeciorzędu ponownie zalało morze. Na seriach skałkowych osadziły się wtedy różnorodne utwory o charakterze zlepieńców, margli, piaskowców i łupków stanowiące pierwszy (górnokredowy) człon tzw. ,,osłny skałkowej". Drugi człon, złożony z naprzemianległych warstw piaskowców, zlepieńców i łupków (flisz magurski), osadzał się na początku trzeciorzędu w paleogenie. Utwory paleogeńskie są najbardziej rozprzestrzenione w Małych Pieninach, gdzie ich miąższość przekracza często 500 m. Ostatnia bardzo silna faza ruchów górotwórczych z końca epoki paleogeńskiej spowodowała wypiętrzenie i zgniecenie pasa skałkowego. Bardzo plastyczneutwory margli, łupków i fliszu uległy sfałdowaniu, natomiast sztywne formacje wapieni spękały na bloki i kry, które przebiły leżące nad nimi młodsze warstwy osadów. Pas skałkowy uległ dalszemu zwężeniu i utworzył wąski zrąb tektoniczny o długości 550 km oddzielający Karpaty Wewnętrzne od Zewnętrznych. Spękania w skorupie ziemskiej sprzyjały rozwojowi działalności wulkanicznej, która zaznaczyła się w postaci intruzji andezytów budujących górę Wdżar koto Czorsztyna oraz Bryjarkę i Jarmutę nad Szczawnicą. W Białej Wodzie stwierdzono również małą intruzję bazaltową. Z utworami wulkanicznymi związane są źródła wód mineralnych w Szczawnicy, Krościenku i Czerwonym Klasztorze - Uzdrowisku (Kupele - dawna Śmierdzonka). W młodszym trzeciorzędzie (neogenie) rzeźba pasa skałkowego kształtowała się głównie pod wpływem erozji wodnej i denudacji. Miękkie i łatwiej podatne na niszczące działanie wód oraz innych czynników klimatycznych utwory (np. margle, łupki, zlepieńce, piaskowce) zostały w znacznej części usunięte, a spod ich pokrywy zaczęty się wyłaniać i wznosić coraz wyżej strome, strzeliste skaty zbudowane z twardych wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Dominują one dziś w krajobrazie wysoko ponad poziomem łagodnych grzbietów zdobiąc malowniczymi labiryntami zbocza wąwozów erozyjnych oraz przełomowych odcinków rzek i potoków: Dunajca, Białki, Białej Wody - w polskiej i pogranicznej części Pienin, a także potoków: Leśnickiego, Jarabińskiego i Litmanowskiego - na Słowacji. Szczególnie charakterystycznym elementem rzeźby i krajobrazu Pienin jest przetom Dunajca uważany za jeden z najpiękniejszych w Europie. Dunajec dwukrotnie rozcina skalne masywy Pienin, a w jego przebiegu wyróżnia się trzy odrębne odcinki. Najkrótszy jest odcinek pomiędzy Czorsztynem a Niedzicą, zalany obecnie wodami zbiornika zaporowego. Drugi odcinek doliny od Niedzicy do Czerwonego Klasztoru charakteryzuje się łagodnymi zboczami, na których zachowały się fragmenty dawnych teras na wysokości 20 - 40 m ponad obecnym poziomem rzeki. Właściwy przełom Pieniński wyżłobił Dunajec między Czerwonym Klasztorem a Szczawnicą. Na odcinku zaledwie 2,5 km w linii prostej rzeka tworzy siedem ostrych zakrętów o łącznej długości 9 km. Dno doliny jest bardzo wąskie, miejscami zwęża się do kilkunastu metrów, otoczone stromymi urwistymi ścianami skalnymi wznoszącymi się przeciętnie 300 - 500 metrów ponad poziom rzeki. Geneza pienińskiego przełomu nie została jeszcze całkowicie wyjaśniona. Geolodzy i geomorfolodzy przedstawiają różne teorie tłumaczące powstawanie tego rodzaju przełomów. Przyjmuje się, że rzeźba oraz system głównych rzek i potoków pienińskiego pasa skałkowego w formie zbliżonej do obecnej istniały już w młodszym trzeciorzędzie. W plejstocenie obszar ten podlegał silnym procesom wietrzenia i soliflukcji. Podczas zlodowaceń dolina Dunajca była zasypywana materiałem żwirowo-gruzowy pochodzącym z rozmywanych przez wody stoków wzgórz i zboczy, na których tworzyły się wąwozy i wciosy. Procesy erozyjne kształtowały rzeźbę Pienin przez cały holocen i trwają do dziś. Można je obserwować podczas gwałtownych ulew, w czasie których masy wody rozmywają wąwozy, wypłukują glebę i wynoszą materiał skalny. Obecna sieć wodna pienińskiego pasa skałkowego złożona z rzek, potoków, drobnych cieków i bardzo licznych źródeł mieści się w całości w dorzeczu Dunajca i jego głównego dopływu Popradu. Drugim co do wielkości dopływem Dunajca jest Białka Tatrzańska. Z większych potoków uchodzących do Dunajca w rejonie Pienin należy wymienić po stronie Polskiej: Niedziczankę, Krośnicę i Grajcarek, a po stronie słowackiej: Lipnik i Leśnicki. Wschodnią część pienińskiego pasa skałkowego w rejonie Litmanowej i Jarabiny, odwadniają potoki Kamionka i Wielki Lipnik, uchodzące do Popradu. Charakterystyczną cechą regionu pienińskiego są duże wahania poziomu wód w rzekach i potokach. Największym stosunkiem przepływów minimalnych do maksymalnych katastrofalnych odznaczają się Grajcarek(1:2250) ,Lipnik(1:2000),Krośnica (1:1950) i Niedziczanka (1:1600). Potoki i rzeki tatrzańskie mają mniejsze wahania. Dla Dunajca w Krościenku wynoszą one 1:637. Przed wybudowaniem zbiornika zaporowego w Czorsztynie częstym zjawiskiem były katastrofalne powodzie w dolinie Dunajca. Największa powódź dla której istnieją dokładne dane wystąpiła w lipcu 1934 r. Poziom wód Dunajca w przełomie pienińskim zaznaczony na skałach Bystrzyka był 0 6 metrów wyższy od przeciętnego. Zalanych zostało 5157 ha gruntów i 36 wsi. Źródia w pienińskim pasie skałkowym są bardzo liczne ale przeważnie o małej lub średniej wydajności mieszczącej się w zakresie od 0,1 -10 litrów na sekundę. Duża liczba źródeł ma charakter okresowy i jest czynna jedynie w wilgotniejszych porach roku.Źródła mineralne w obrębie samych Pienin są nieliczne. Należy tu przede wszystkim źródło w Czerwonym Klasztorze wykorzystywane w celach leczniczych. W polskiej części Pienin znane są źródła mineralne w dolinie Ociemnego Potoku, Sromowcach Wyżnych i Niedzicy. Główny obszar występowania źródeł mineralnych ciągnie się przy północnej granicy Pienin w Szczawnicy, Krościenku, na stokach pasma Radziejowej oraz w Kluszkowcach i Krośnicy na stokach Lubania. W porównaniu z otaczającymi pasmami górskimi: Tatrami, Spiską Magurą, Gorcami i Beskidem Sądecki, Pieniny mają klimat znacznie łagodniejszy. Średnie roczne temperatury powietrza wynoszą od 4,0 °C na Wysokiej do 6,3 °C w niższych położeniach Pienin. Roczne opady osiągają około 690 - 850 mm (na Wysokiej 1090 mm). Pokrywa śnieżna ma niewielką grubość (średnia 10 - 12 cm) i zalega znacznie krócej (98 - 155 dni) niż w otaczających pasmach górskich. Zachmurzenie jest tu stosunkowo niewielkie. Dni pogodne najliczniej występują w okresie wczesnej jesieni. Charakterystyczne dla klimatu Pienin, zwłaszcza po wybudowaniu zbiornika zaporowego w Czorsztynie, są inwersje temperatur i tworzenie się mgieł w dolinach. Malownicze morza mgieł w dolinie Dunajca i w Kotlinie Nowotarskiej najłatwiej można obserwować z Trzech Koron wcześnie rano w okresie pogodnych dni jesiennych. Na obszarze pienińskiego pasa skałkowego występuje wyraźne zróżnicowanie klimatu związane z wysokością nad poziomem morza oraz z ekspozycją i formami rzeźby. Klimatolodzy wyróżniają tu dwa piętra klimatyczne i trzy mezoregiony. Południowe podnóża Pienin zaliczane są do piętra klimatycznego umiarkowanie ciepłego o średniej rocznej temperaturze powietrza przekraczającej 6 - 8 °C. Wyższe położenia (od 520 m npm) oraz całe stoki północne znajdują się w piętrze umiarkowanie chłodnym o średniej temperaturze rocznej od 4 - 6 °C. Mezoregiony klimatyczne związane są głównie z rzeźbą terenu i ekspozycją. Najłagodniejszy klimat ma mezoregion północnych stoków gór. Otrzymuje on także najwięcej opadów atmosferycznych, pokrywa śnieżna jest tu najgrubsza i utrzymuje się najdłużej. Mezoregion południowych stoków ma klimat cieplejszy i suchszy. Okres zalegania pokrywy śnieżnej jest znacznie krótszy niż na stokach północnych, niższe są także opady atmosferyczne. Cechą charakterystyczną są duże amplitudy temperatur i wysokie niedosyty wilgotności. Region dolin rzek i większych potoków charakteryzuje się najwyższą średnią roczną temperaturą, jednakże w okresie późnej jesieni i zimy występują tu zastoiska zimnego powietrza powodujące znaczne ochłodzenie i długie utrzymywanie się mgły. Charakterystyczy jest także długi okres występowania dni mroźnych z przymrozkami.